Peter van Zonneveld, afscheid van Werkgroep Indische Letterkunde

Verslag Edu, foto’s Ellen

Jaarlijkse Bronbeek-symposium Werkgroep Indisch-Nederlandse Letterkunde, 06-11-2022, tevens afscheid Peter van Zonneveld als voorzitter van de Werkgroep.

Als vanouds opende Peter van Zonneveld het symposium, ditmaal voor de laatste keer. Er is een tijd van komen en een tijd van gaan en gaf het woord aan Rick Honings, die de introductie op het thema verzorgde.

Afscheid van Nederland bij vertrek naar Indië was lang ingrijpend: vaak voor altijd en onderling contact was in ieder geval niet snel en niet veelvuldig. Hetzelfde gold ook voor het afscheid met de achterblijvers bij terugkeer naar Nederland.

Vilan van de Loo, Roem (1895)
Anna de Savornin Lohman over Atjeh, sneuvelen en het belang van eer.

Boek met als titel ‘Miserere’, gaat over Henning van Helsdingen, die een militaire carrière in Atjeh verkiest boven een verbintenis met zijn geliefde Marie. In de uitzichtloos lijkende oorlog was roem en eer, mogelijk zelfs de MWO te behalen.
De schrijfster beschouwde de Atjeh-ers als medemensen, dat impliceert naastenliefde en niet doden.
Na terugkeer in Nederland moet Henning bekennen dat eigenlijk alleen eerzucht hem dreef, zelfs vaderlandsliefde niet, terwijl dat de enige drijfveer zou ‘mogen’ zijn, en heeft hij wroeging over zijn slachtoffers.

Michiel van Kempen, Afscheid in de Nederlands-Caraïbische Letteren

Bij de oprichting van de Werkgroep werd de mogelijkheid om ook de West-Indische Letteren te omvatten open gehouden; een voorzet?
Hij wijst op de plaats van afscheid en vertrek: een vuurtoren, een eiland, een havenmonding.
Migratie en terugkeer naar het land van oorsprong heeft ook voor de inwoners van Suriname en de Antillen kenmerken als Verlies van identiteit, Ontheemding en Vervreemding.
Hun land bestaat nog, maar bij remigratie of bezoek vanuit Nederland blijkt, dat men niet meer op een warme ontvangst mag rekenen. Het bezoek uit Nederland is vervreemd in uiterlijk, houding en taal (zo worden grappen niet begrepen).
Vooral bij remigratie een ‘Double consciousness’: men beziet zichzelf ook door de ogen van de thuisgebleven ander!

Liesbeth Ouwehand, Afscheidsalbums uit Nederlands-Indië
Hoe zeg je vaarwel? Collectie albums van het KITLV

Tussen 1880 en 1940 was het maken van een album een algemeen gebruik als aandenken en blijk van waardering. Bij verandering van baan en zeker bij pensionering en vertrek naar Nederland, voor de hogere echelons uiteraard.
Thema’s: de stad of het district, de werkzaamheden, het netwerk. Veelal werden beroepsfotografen ingeschakeld. Het omslag was vaak van bewerkt leer en rijk versierd (zilver).
De inhoud geeft een prachtig tijdsbeeld, naast een beeld van de betrokkene.
In de collectie bevinden zich ook enkele albums vanuit (niet voor) niet-Nederlandse kringen; getoond werd een album geschonken door de Arabische handelselite en een album vanuit inheemse adel.
Tot slot deed zij suggesties voor een afscheidsalbum voor Peter van Zonneveld.

Arnoud Arps,
Eten en niet vergeten, Een nadere blik op de kookboeken van Catenius -van der Meijden en Beb Vuyk.
Vertrek betekent ook vaak een afscheid van etenswaren, ingrediënten, gerechten en eetgewoonten. Kookboeken met Indische of Indonesische gerechten moesten de Nederlandse vrouwen helpen hun weg te vinden. Vooral nadat – om het verindischen en degeneratie tegen te gaan – de zogeheten handschoenbruiden in groten getale hun weg naar Indië vonden. Terwijl toch de Kokkie meestal het werk moest doen; maar zij had geen eigen stem. In Indië was het (uiteindelijk) Groot Nieuw Volledig Indisch Kookboek van Catenius-van der Meijden maatgevend. Met een eerste druk in 1902 en vele herdrukken tot aan 1984! Ook nu nog zijn vertalingen in de Bahasa Indonesia populair in Indonesië.

Eveline de Bruijn, Neerlandicus en Singer-songwriter, Gedichten en liederen met als thema Afscheid

Met een mooie heldere stem vertolkt zij gedichten, zelf op muziek gezet: Van Ilja Leonard Pfeiffer, Willem Bilderdijk, Multatuli, Hans Sleutelaar, Rien Vroegindewey en van zichzelf. En mooier dan Elvis: Ýou were always on my mind.

.
.

AFSCHEID Peter van Zonneveld

Peter van Zonneveld gaf twee keer een bijzondere draai aan de neerlandistiek bij de Faculteit aan de Leidse Universiteit. Ingegeven door de zijns inziens te geringe aandacht voor de koloniale literatuur en die uit de 19^e eeuw.
De eerste betrof de oprichting van de Werkgroep 19^e-eeuwse Letterkunde en de tweede – in 1985 – de Werkgroep Indisch-Nederlandse Letterkunde (met Rob Nieuwenhuys en Reggie Baay).
37 Jaar was hij een inspirerende en stimulerende voorzitter die ook zelf veel werk verzette, steunend op zijn kennis en geheugen. En op redactieleden als van den Berg en Jacquet.

Toespraak Jacqueline Bel
O muze, bezing mij de man (Homerus, Vergilius) . . . . een lofzang is op zijn plaats.
Maar, op het gevaar af banaal te worden, belicht zij als lof enkele letters uit een speciaal ABC.
Zo staat de A onder meer voor de Anekdotes die hij moeiteloos over elk persoon of onderwerp uit zijn mouw schudt.
Hij is beslist geen Byroniaanse held: niet eenzaam, wel gedreven door hartstocht en romantiek.
Hij heeft veel gepubliceerd, alleen en vaker nog met anderen: met onder meer Nieuwenhuys, Paasman en Termorshuizen. Onder de velen die bij hem hun masters deden: Reggie Baay, Vilan van de Loo, Rick Honings en Liesbeth Dolk.

Toespraak Bert Paasman
The past is a foreign country. Bij het begin van het bestaan van de Werkgroep was het woord ‘koloniaal’ nog een neutraal bedoelde duiding. Nu lijkt alles besmet.
Hij herinnert eraan dat de Werkgroep bewust niet Oost-Indisch in haar naam droeg; uitdrukkelijk werd destijds ruimte voor de West-Indische letterkunde opengehouden. Dat is er echter tot nu toe niet van gekomen. Op zoek naar literatuur buiten de Spiegel om werden onder meer vrouwelijke schrijvers (Vilan van de Loo) en Indonesische literatuur onder de aandacht gebracht.
Juist ook schrijvers die vraagtekens zetten bij het koloniale bestel: Multatuli, Jacob Haafner, Roorda van Eysinga. Het jaarlijkse Bronbeek-symposium werd een jaarlijks hoogtepunt.
Er is veel tot stand gebracht, ook al knetterde het soms bij de redactievergaderingen.

Voordat Adriaan van Dis in gesprek gaat met Peter van Zonneveld, kreeg Zonneveld uit handen van Rick Honings het komende nummer van Indische Letteren. Op het kaft staat een mooie tekening van Peter van Dongen. Ook het ingelijste origineel was voor van Zonneveld.

Adriaan van Dis in gesprek met Peter van Zonneveld

Zij leerden elkaar in 1967 kennen bij hun studie in Leiden. Peter heeft ook nog Biologie gestudeerd in Amsterdam en daaraan een grote liefde voor Botanische tuinen overgehouden.
Hij is soms zelf verrast door zijn veelzijdigheid, maar heeft veel plezier beleefd aan alles wat hij deed.
Zo heeft hij wel 300 scripties over Indië begeleid. Hij beschouwt zich niet als een koloniaal, integendeel, maar in de huidige “postkoloniale theorie” kan hij zich niet vinden. Direct een waardeoordeel (mensen die niet deugen) met de blik van nu.
Zijn belangstelling voor Indië werd in 1963 gewekt door een prille liefde voor een Indisch meisje. Margie Bal en hij waren 14 jaar oud; dat kon natuurlijk geen stand houden: Indische meisjes van 14 zijn natuurlijk verder dan jongens. Maar bij de ouders van Margie hoorde hij vertellen van Indië en de Japanse bezetting.
In 1980 bezocht hij Indonesië voor het eerst, ’s Lands Plantentuin (Kebon Raya) in Bogor was een hoofddoel. Hij meent wel te bespeuren dat Nederlanders na 2000 minder hartelijk worden ontvangen (ook daar een harder oordeel over de koloniale tijd?).

Na een bezoek bij Rob Nieuwenhuys, met Reggie Baay, werd de Werkgroep opgericht. De sfeer binnen de redactie was zonder meer plezierig, alleen soms knetterde het een beetje.
Het eerst boek over Indië dat hij las was ‘Het land van herkomst’, ‘De stille kracht’ beschouwt hij als het belangrijkste boek in de Indische Letteren. Alles wat kenmerkend is komt er in voor, zelfs met een doorkijk naar de toekomst van de kolonie.
Hij vindt het belangrijk dat hij mee heeft kunnen werken aan de rehabilitatie van Hella Haase nadat ze zich zo gekwetst voelde door Nieuwenhuys en Tjalie Robinson. Verwijst naar de verdediging door Rudy Kousbroek.
Ook Xaviera Hollander (vriendin) en Jacob Vredenbrecht (opgezocht in Indonesië) komen ter sprake.
Het is tijd om plaats te maken voor anderen, maar men kan altijd een beroep op hem doen.

Hij draagt vol vertrouwen het voorzitterschap over aan Rick Honings.
In zijn slotwoord benoemt de nieuwe voorzitter Peter van Zonneveld tot Erevoorzitter en een staande ovatie was er voor Peter van Zonneveld!