Eduard Steinmetz schrijft en publiceert over verzwegen familieverleden te Indië, maar ook over verzwegen nationaal koloniaal verleden.

De stille opmars naar apartheid en arrogant bestuur Nederlands-Indië 1920-1940 haalde geest Indonesisch nationalisme uit de fles.

De  Indische opvoeding van de latere Gouverneur Generaal  Huib van Mook in de eerste twee decennia van de 20^e eeuw , de tijd van tempo doeloe,  ademde een impliciete ereplicht van ethische politiek en een verlangen naar een ‘vrij en gelukkig Indonesië’ ( van Mook’s  levensmotto), voor allen die er geboren en getogen waren.  Op school waren destijds weliswaar de meeste leerlingen van Europese komaf, maar er waren ook Chinese, Javaanse en Indische leerlingen. Van raciale animositeit was – toen nog – geen sprake. De stilzwijgende kentering lijkt hem in de periode 1919-1929 te zitten. Pas dan merkt de destijds zo’n 35 jaar oude Huib van Mook, na een lang studieverlofterug in Indië,   dat het contact tussen bestuur en bevolking was veranderd. De verhouding tussen bestuursambtenaren en ‘vooraanstaande personen van de inheemsche wereld’ was ‘minder vertrouwelijk’ geworden.  Frappant is dat ook Soekarno later op deze toenemende tweedeling  wijst. En ook in het verhaal Oeroeg van Hella Haase is de kern van het verhaal de tweespalt tussen de voormalige twee boezemvrienden, de Hollandse ‘Johan’ en de Indonesiër Oeroeg, die in hun 20-er jaren te zeer in verschillende kampen terecht komen om nog vrienden te (kunnen) zijn.

Van Mook wilde daadwerkelijk dat Nederland zijn emancipatoire taak zou volbrengen en dat impliceerde een zelfstandige Indonesische staat, op basis van gelijkwaardigheid in een soort gemenebest met Nederland en Nieuw Guinea alsook de West en Suriname .

Daartoe had hij met een aantal geestverwanten een Vereniging tot Bevordering van de Maatschappelijke en Staatkundige Ontwikkeling van Nederlands Indië met een orgaan ‘De Stuw’ opgericht,  welk orgaan er een voor die tijd vooruitstrevende visie op de koloniale samenleving op na hield. Zij was met haar 270 leden de enige en slechts bescheiden tegenhanger van de reactionaire Vaderlandse Club, die maar liefst 6000 leden had en een orgaan met een oplage van maar liefst 10.000 exemplaren; in een omgeving van maximaal 250.000 Europeanen aanzienlijk .
De Vaderlandse Club was opgericht aan de ‘bittertafel’ van de Simpangsociëteit te Soerabaja, was in feite een ondernemers- en werkgeversclub en stond voor krachtige Nederlandse gezagshandhaving en was tegen de ethische politiek en ook tegen het beleid van Gouverneur Generaal De Graeff, voor de conservatieve lijn van GG de Jonge en later GG van Starkenborg

Van Mook vroeg zich af wat de zin was van het ‘uitbundig geopenbaarde verlangen ‘ tot krachtige gezagshandhaving terwijl er al uitermate krachtig werd opgetreden. Zo krachtig dat het beleid elke kritiek van het ‘reactionaire kamp’ kon doorstaan. De aanstichters van opstanden zaten immers langdurig opgeborgen in Boven–Digoel en Soekarno zat achter slot en grendel in Bandoeng. Vervolgens legt van Mook  de vinger op de pijnplek, namelijk wat de werkelijke bedoeling van de Vaderlandsche Club was, te weten:

‘ We zijn hier en we zullen hier blijven heerschen; op ons belang zal het bewind blijven ingesteld, wat er van jullie ( lees: de Stuw cs) ook groeit. Het verlangen naar een onafhankelijk volksbestaan komt Indië niet toe. …..; wij die haastig zullen ‘repatriëren’ zodra we ‘binnen’ zijn; die ónze kinderen de Hollandsche opvoeding ( lees: superieur onderwijs & etiquette van de heersende klasse) niet zullen onthouden; die van het millioenenvolk van deze eilanden ons steeds meer verwijderd voelen, ons zelfs vijandig tegenover zijn opleving, zijn ontwikkeling stellen, wij met ónze verlangens en herinneringen in Nederland … , wij zullen krachtig ( lees: met geweld) de overheersing handhaven zolang wij kunnen; wij zullen trachten zolang mogelijk te voorkomen dat in dit land een eigen bewind met een eigen belangenwaardering groeit’.

Scherper had vermoedelijk geen der leden van de Vaderlandse Club het kunnen, maar ook willen verwoorden. Want door deze verwoording werd de Vaderlandse Club als het ware ontmaskerd als de grote club van kolonialen en reactionairen,  die zij in feite  was. Met vaderlandlievendheid had het weinig te maken. Met economisch eigen belang des te meer.

Zelfs het woord Indonesiër,  aanduiding voor zo’n 65 a 70 miljoen  inlanders , werd door de Vaderlandse Club al als verraad gezien.  De oppermachtige Vaderlandse Club  beschuldigde de kleine oppositiegroep ‘de Stuw’ van ondermijning van het Nederlandse gezag en eisten zelfs verbanning van het woord Indonesiër als een uitvinding van revolutionairen en extremisten. Waarop van Mook zich afvroeg of aldus sprake was van het begin van een samenwerking met de fascisten. De NSB bejubelde immers de ondemocratische gezagsuitoefening – in feite dictatuur- van de Gouverneur Generaal.

En nadat de nog mild verwoorde oproep tot zelfbestuur in de petitie Soetardjo ( 1938) vanuit de Volksraad  hooghartig door Den Haag was afgewezen, gooide van Starkenborg nog wat meer olie op het vuur.  Wat  hem betreft zou  het nóg wel eens 350 jaar kunnen duren vóór Indië rijp zou zijn voor zelfbestuur. En dan verweet deze reactionaire Vaderlandse Club  de Stuw nota bene hooghartigheid.   Over de pot en de ketel gesproken……   Het zou binnen 5 jaar  als een boemerang op hen terugslaan. Binnen 10 jaar werden zij de archipel uitgewerkt.

Eduard Steinmetz schrijft en publiceert over verzwegen familieverleden te Indië, maar ook over verzwegen nationaal koloniaal verleden.

In een uitzending van verborgen verleden ( 2016; recent herhaald) achterhaalt zwemmer Pieter van den Hoogenband het verleden van zijn grootouders in Indië. Zijn grootvader , kolonel Cornelis van den Hoogenband, was commandant op Balikpapan en voerde een opdracht van minister president Gerbrandy uit om alle gebouwen en olietanks te vernielen voordat zij in handen van de Japanners zouden vallen. Zou hij aan die opdracht ook hebben voldaan als hij geweten had dat de Japanners uit wraak hiervoor 80 krijgsgevangenen zouden laten executeren op het strand voor de ogen van verplicht toekijkende lokale bewoners?
Net als van den Hoogenband was ook ik bekend met een beperkt aantal feiten van het Indische verleden van mijn ouders en grootouders. Van moeder’s kant grootvader directeur bij de Javasche Bank en vader’s kant kolonel bij het KNIL. Vooral het overlijden van laatstgenoemde op 9 maart 1942 , de dag van de Indische capitulatie, roept nog steeds vragen op. Hij , mijn grootvader met precies dezelfde voornamen en voorletters zou volgens familieoverlevering gestorven zijn aan een niet geopereerde blinde armontsteking. Maar het NIOD beweert dat hij ‘gesneuveld ‘ is en dus ‘killed in action’.
Bij één van de door het NIOD uitgebrachte historische DVD’s figureert hij in een bijgeleverd boekje op een foto in militair ornaat bij het instrueren van kadetten in het gebruik van een geweer. ( foto beschikbaar). Hij was tevens vaste columnist over militair/strategische aangelegenheden in diverse Indische kranten. En hij voorspelde in een column in de Javaasch Nieuwsblad per augustus 1941 dat het gebrek aan luchtsteun Indië wel eens noodlottig zou kunnen worden. Hij heeft gelijk gekregen.

Anders dan bij het terugkerend ritueel van de familierijsttafel bij opa en oma van moeder’s kant en af en toe een grap in het Maleis of een toespeling kwam het in mijn jeugd niet. Er werd zelden echt over Indië gesproken. Pas tegen de tijd dat hun dood naderde heb ik het nodige bij mijn ouders kunnen achterhalen.
Mijn ouders hebben beiden als kind in het ‘Jappenkamp’ door gebracht. Mijn vader was 10 toen hij er in kwam en 14 toen hij er uit kwam. Jongens van die leeftijd werden door de Japanners als volwassen mannen behandeld. Mijn moeder was 6 toen ze het kamp in kwam en 10 toen ze er uit kwam. De precieze omstandigheden heb ik pas na mijn 50e achterhaald. Zelf behoor ik tot de babyboomgeneratie van ruim na de oorlog. Mijn ouders hebben aanvankelijk nooit beseft hoezeer ze getraumatiseerd waren. En omdat zij het niet beseften, wij als kinderen ook niet. In de gegoede kringen waartoe zij ook in Nederland behoorden deed men dat eenvoudigweg niet. Pas toen mijn moeder  rond haar 50e door een verklaring van een psychiater volledig arbeidsongeschikt werd verklaard had ik wakker kunnen worden. Ik dacht nog even dat het een opzetje met de psychiater was. Maar ik zocht het niet per se in Indië, hoewel het achteraf gezien wel vreemd was dat ze het hele huis in Wassenaar javagroen schilderde en kolonial teak meubileerde.
En de schaduwrijke tuin vol met varens had zo in Indië kunnen bestaan. In diezelfde periode, waarin ik al was afgestudeerd, begonnen de psychische problemen van mijn zes jaar jongere zus, die ook bij een psycholoog en psychiater terecht kwam.
Daaraan vooraf ging een periode van veel ruzies tussen mijn ouders, die naarmate ze ouder werden ieder hun eigen manier hadden om hun jeugdtrauma’s te verwerken. Mijn vader werd steeds meer out-going en wilde afleiding. Mijn moeder werd juist ingetogener en bleef meer op zichzelf. Zij concentreerde zich vrijwel volledig op mijn zus; alsof ze haar eigen jeugd wilde inhalen. Mijn vader leek steeds meer op een vrijgezel, die getrouwd was. Hij was in de periode dat hij bij de marine werkte een driftkop. Als hij iets emotioneel slecht kon verwerken ontstak hij in woede en zei dat ze ‘ze allemaal tegen de muur moesten zetten’. Pas later begreep ik dat hij dergelijke taferelen als jonge jongen verplicht had moeten gade slaan in het kamp en de link met emotionele onmacht me alras duidelijk was. Toen hij uit de marine ging en directeur werd van Memisa Medicus Mundi werd hij een ander, rustiger en aimabel mens.

Bij mijn moeder werd het me pas duidelijk in het verzorgingstehuis, waar een Chinees-Indische verpleeghuisarts, bekend met de kampmaterie, mij uitlegde dat zij tot de zwaarste categorie getraumatiseerde kampslachtoffers – hij had vier categorieën- behoorde: de meisjes die hadden moeten toezien hoe hun moeder voor haar ogen en het oog van het hele kamp mishandeld, vernederd en verkracht werd omdat zij niet onderdanig genoeg zou zijn.
Later hoorde ik dat bij binnenkomst in het kamp als angstige zesjarige haar pop was afgepakt. En toen legde ik al gauw het verband met de studeerkamer van mijn zusje, waar mijn moeder onder het mom van hobby hele muren vol met poppen en beertjes als betrof het een museum had uitgestald.
Het was mij allang duidelijk geworden dat mijn moeder haar gestolen jeugd via mijn zus probeerde in te halen. Tijdens haar late studietijd – ze was 29 – werd mijn zus getroffen door psychoses. Jaren later werd ze als schizofreen gediagnosticeerd. Ze werd volgens de psychiatrische biologische leer van die tijd plat gespoten. Aan een verkeerde dosering stierf ze op haar 44e aan een maag/darm vergiftiging. Ze had het uiterlijk van een 65 jarige. Haar aftakeling duurde 15 jaar, maar heeft onze levens, die van mijn ouders en mij bepaald.
Een vrouwelijke chef de clinique van psychiatrisch centrum Schakenbosch had het uiteindelijk door, maar toen had zij al 10 jaar verkeerde medicatie en behandeling achter de rug. “Het probleem ligt bij uw moeder”, liet ze me weten. Woorden schieten te kort om die periode kort te beschrijven . In mijn boek doe ik er een paar hoofdstukken over. Tien jaar later na haar overlijden begreep ik dat het om tweede of derde generatieproblematiek ging. Daar wist men aanvankelijk in de psychiatrie en psychologie (te) weinig van af. Weer later ontdekte ik aan de hand van de gevolgen van familieopstellingen van Bert Hellinger over de generaties heen hoe de verzwegen geschiedenis van onze voorouders onze levens bepaalt. Zelf ben ik bezig met een soort levenswerk. Een driedelige ‘docu’-roman over een familiegeschiedenis van een familie die vanuit Indië in de twintiger jaren na de Japanse bezetting eind veertiger gedwongen terugkeert naar Nederland en overleeft tot in de 21e eeuw. Het eerste deel van de reeks heet Javagroen. U begrijpt intussen waarom.

Andere artikelen:

Nederland sprak schande van apartheid, maar zag in de eigen kolonie die apartheid niet, stelt Eduard Steinmetz. Trouw

De Nederlandse regering houdt in de Indië-kwestie al jaren de boot af, maar laat de archieven maar opengaan. De stelling: Voor een breed onderzoek naar de geschiedenis van Nederlands-Indië is het nog niet te laat. Leeuwarder Courant